Sebastian Koczy

nauczyciel-konsultant

e-mail:

na zdjęciu Sebastian Koczy

Streszczenie

Obecnie żyjemy w świecie, w którym nowe technologie w znaczący sposób wpływają na funkcjonowanie społeczeństw. W sferze komunikacji szczególne znaczenie miało pojawienie się globalnej przestrzeni społecznej, jaką jest Internet. Nowe medium stało się narzędziem pracy, dostępu do informacji, jak również źródłem rozrywki. Zmieniło podstawy ekonomiczne i społeczne stawiając przed ludźmi nowe wymagania oraz kształtując nowe standardy życia.

Nie pozostało to także obojętne dla funkcjonowania rodziny, której struktura wewnętrzna, funkcje i treść życia domowego, muszą na te zmiany odpowiadać. Nowe wyzwania należy skonfrontować z istotą rodziny, tym czym ona jest i jaka jest jej hierarchia wartości. Dlatego w odniesieniu do wpływu nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych istotne znaczenie mają relacje między rodzicami i dzieckiem, czy system wartości, normy czerpane z komputera, Internetu, czy wspólnych rozmów. Zadania rodziny, w tym aspekcie, pozostają nadal niezmienne, mimo że funkcjonowanie rodziny zostało zdominowane przez postępującą informatyzację i technicyzację. Rodzina musi podjąć wyzwania, jakie stwarza cyfrowa rzeczywistość.

 

Abstract

We currently live in a world where new technologies significantly affect the functioning of societies. Particularly important in the area of communication was the emergence of a global social space referred to as the Internet. The novel medium has become a tool for work, access to information, and a source of entertainment. It has transformed economic and social bases by setting forth new rules and requirement and shaping new life standards.

The functioning of the family has not been left unaffected either. Its internal structure, functions and underlying principles of domestic life need to now respond to these changes. New challenges are to be confronted with the essence of the family – with what thje family is and what values it stands for. Therefore, family-child relations and the system of values or norms drawn from the computer, Internet or family talks are so significant in the light of the effect of modern IT and communication technologies. The roles and tasks of the family with reference to the above remain unchanged; even though, the functioning of the family has been dominated by progressing informatisation and technologisation.The family needs to face new challenges created by the digital reality:

 

1. Wstęp

Obecnie żyjemy w świecie, w którym nowe technologie w znaczący sposób wpływają na funkcjonowanie społeczeństw. Znacznie łatwiejsze stało się komunikowanie, korzystanie z informacji oraz dostęp do wiedzy. Jednocześnie należy dostrzegać problemy związane z korzystaniem z nowoczesnych osiągnięć technologicznych. Przede wszystkim komunikowanie się przez Internet sprawia, iż zmieniają się tradycyjne postacie zagrożeń. Obserwujemy powstawanie nowych patologii społecznych, dysfunkcji oraz problemów będących źródłem zagrożeń dla współczesnej rodziny. Jednocześnie pojawiają się nowe kwestie społeczne, mające ścisły związek ze specyfiką świata wirtualnego.

Komunikacja jest czynnikiem leżącym u podstaw Internetu [1] – medium o niespotykanych dotąd atrybutach, globalną przestrzenią komunikacji społecznej. "Komunikowanie jest procesem porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. Jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się na różnych poziomach przy użyciu zróżnicowanych środków i wywołuje określone skutki" [2]. Sieć umożliwia indywidualny wkład wielu ludzi w zbiorowość medium, a wręcz do tego inspiruje. Rozwój i dominacja Internetu skutkuje nie tylko nowymi zjawiskami społecznymi, ale wręcz tworzy nową, równoległą do świata realnego, rzeczywistość zwaną rzeczywistością wirtualną. Każdy może do niej wejść i każdy jest traktowany jednakowo, niezależnie od wyglądu zewnętrznego, płci, koloru skóry, wieku, stopnia sprawności fizycznej, statusu społecznego, wysokości dochodów i wyznania[3]. Wyzwala olbrzymi potencjał ludzkiej wolności i zdolności samokreacji. Na różnego rodzaju internetowych czatach ludzie mogą dowolnie kształtować swoją tożsamość, puszczając wodze wyobraźni i przełamując tabu krępujące ich w szarej rzeczywistości życia codziennego.

Porozumiewanie się za pośrednictwem Internetu różni się od kontaktów bezpośrednich wieloma czynnikami. Przekazy niewerbalne (np. śmiech, westchnienie) czy też pozawerbalne (mimika twarzy, postawa ciała) tutaj nie występują. Natomiast pojawiają się inne możliwości. W przestrzeni wirtualnej "(...) można obecnie stworzyć warunki do tego, żeby wymianie podstawowej informacji towarzyszył bogaty przekaz informacji pomocniczej (na przykład obrazu rozmówcy), co w dużej mierze może przyczynić się do wzrostu aprobowalności takiej formy komunikacji przez wszystkie podmioty w niej uczestniczące" [4].

Internet jest nową przestrzenią komunikacyjną, w której istnieją formy komunikacji: jednostronna (nadawca nie zwraca się bezpośrednio do danego odbiorcy i nie oczekuje natychmiastowej odpowiedzi) oraz interaktywna (wymaga udziału co najmniej dwóch osób, wchodzących z sobą w interakcję).

Kontakty w Internecie są atrakcyjne, odbiegające od rzeczywistości, fascynujące, pociągają swą niezwykłością i tym właśnie przyciągają wielu ludzi. Życie w wirtualnej wspólnocie pozwala wielu osobom na przezwyciężenie alienacji, samotności i izolacji z powodu anonimowości. Dla osób nieśmiałych są przeważnie mniej stresujące i bardziej odważne niż w świecie rzeczywistym. Ludzie nawiązują sieciowe przyjaźnie i nie traktują tego jako coś przelotnego. Wręcz przeciwnie, często zdarza się tak, że osoby zaprzyjaźnione poprzez sieć składają się na grupę osób nam najbliższych. Bliskość emocjonalna w sieci odzwierciedlana jest przez częstotliwość, z jaką spotykamy inne osoby, a także poprzez krzyżowanie się dróg. np. poprzez udzielanie się w tych samych grupach dyskusyjnych, korzystanie z podobnych komunikatorów, odwiedzanie analogicznych miejsc. Dzięki temu doświadcza się efektu bliskości.

Rozwój i dominacja Internetu wpływa na procesy komunikacji wywołując bezpośrednie konsekwencje w każdym obszarze życia człowieka, zmieniając relacje interpersonalne. Skutki te są odczuwane także w rodzinie, najważniejszym środowisku socjalizacji i wychowania. Zmienia się charakter kontaktów pomiędzy członkami rodziny, pojawiają się nowe zjawiska społeczne, a tradycyjne zanikają. Powstaje konieczność szeregu działań edukacyjnych dla rodziców. Pomimo tego, iż wiele zostało zrobione na tym polu, trzeba położyć jeszcze większy nacisk na podnoszenie poziomu świadomości rodziców w zakresie zagrożeń internetowych w stosunku do dzieci, jak również włożyć więcej wysiłku w wyposażenie ich w techniki wychowawcze umożliwiające lepszy wgląd w negatywne doświadczenia dzieci z Internetem, trafniejszą ocenę tych doświadczeń i sposoby radzenia sobie z owymi doświadczeniami [5].

Problemy te są w równej mierze złożone co ciekawe, stanowią obszar badań naukowych. Jednak jeszcze nie w pełni uwzględnia się najnowsze czynniki związane z upowszechnianiem, wdrażaniem i korzystaniem z Internetu, które mają tak decydujące znaczenie dla rodziny.

 

2. Nowa przestrzeń komunikacji i jej znaczenie dla współczesnej rodziny

Znaczenie komunikacji w cyberprzestrzeni i świecie wirtualnym kształtującym obecne ideały, wartości i postawy najmłodszego pokolenia jest nie do pominięcia w aspekcie współczesnej rodziny – pierwszej, podstawowej i naturalnej grupy społecznej.

Rodzina odgrywa w społeczeństwie doniosłą rolę, stanowi podstawową komórkę wychowawczą, złożoną z małżonków i dzieci, a także ogółu krewnych. W rodzinie obowiązuje całkowite równouprawnienie jej członków, którzy powinni współdziałać dla dobra i zaspokojenia swoich potrzeb. Szczególnie ważnym obowiązkiem małżonków jest opieka nad dziećmi i właściwe ich wychowanie [6].

Taka wspólnota, to nie tylko grupa osób pozostających w określonych wzajemnych relacjach. Jest to system, wzajemnie powiązanych ze sobą ludzi, z których każdy oddziałuje silnie na pozostałych. Jest to miejsce, w którym oczekuje się zrozumienia, przebaczenia, otrzymania pomocy, wdzięczności, zachęty do działania i powierzenia zadań z przekonaniem o zdolności realizacji i umiejętności przyjęcia na siebie odpowiedzialności za swoje czyny.

Każda rodzina jest niepowtarzalna – tysiące odmiennych osobowości, marzeń, ideałów – posiada swoisty klimat, nawet jeżeli funkcjonuje w tych samych lub podobnych ramach kulturowych. Daje ona oparcie każdemu ze swoich członków, pełniąc funkcje wychowawcze, opiekuńcze i relaksacyjne. Przekazuje dzieciom wzorce do stworzenia własnej, nowej rodziny, gdy te będą dorosłe. Stosunki łączące dziecko z rodzicami są relacjami totalnymi i funkcjonują na wielu płaszczyznach, np.: wychowawczej, ekonomicznej i społecznej. Na wychowanie dziecka należy patrzeć przez pryzmat kondycji rodziny, z której dziecko czerpie wszelkie wzorce postaw i zachowań społecznych. Można więc powiedzieć, że jakie będziemy mieli rodziny, takie będzie następne pokolenie.

W tradycyjnym ujęciu siła rodziny tkwi w jej fundamentach opartych na wartościach takich, jak: miłość, odpowiedzialność, wiara i tradycja. W nich drzemie ogromny potencjał twórczy, na bazie którego można wiele zbudować. Niestety jedność rodziny i jej wychowawczy wpływ ulega pewnym osłabieniom na skutek czynników o charakterze zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Związane są one w dużej mierze z przemianami społecznymi i możliwościami społecznego awansu. Zmieniają się podstawy ekonomiczne
i społeczne, funkcjonowania rodziny. Stawia to przed ludźmi nowe wymagania oraz kształtuje nowe standardy życia. Struktura wewnętrzna, funkcje i treść życia rodzinnego, musi na te zmiany odpowiadać.

Dodatkowo wyzwaniem, któremu rodzina musi sprostać jest zjawisko dominacji nowych technologii, a zwłaszcza Internetu. Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne postrzegane są jako potężne wsparcie człowieka, jego rozwoju poznawczego
i emocjonalnego. Stanowią one kamienie węgielne pożądanego rozwoju społecznego [7]. Oferują unikalną możliwość oglądania świata, stwarzając wyjątkowo silne bodźce rozwojowe dla osoby w każdym wieku. Dla rodziców są one skutecznym środkiem wspomagającym
wychowanie i rozwój osobowości dziecka. Dzięki technologii komputerowej można rozwijać proces kształcenia poprzez wzbogacenie przekazywanych treści i form obrazów, sygnalizując możliwości przekazania jednostce informacji i wiedzy, stwarzając tło do życia
w warunkach, w których najważniejszym priorytetem staje się inteligencja i twórczość jednostki [8].

Dzieci wyrastając wśród coraz dostępniejszych komputerów i Internetu znalazły się w nowej sytuacji, odmiennej od tej, w jakiej żyli ich poprzednicy. Dla współczesnego młodego pokolenia Internet był zawsze. Nie pamięta ono czasów braku dostępu do sieci. I waśnie oni tworzą tak zwane pokolenie cyfrowe, pokolenie Y, dzieci krzemowych, które napotyka na dotychczas nieznane cywilizacjom zjawiska. Mają one wpływ na procesy komunikacyjne, z którymi przyszło zmierzyć się rodzicom i dzieciom.

Tradycyjny model rodziny, w którym wartości moralne, wiedza i doświadczenie były przekazywane z pokolenia na pokolenie przez rodziców, nauczycieli i wychowawców ustąpił miejsca rzeczywistości, w której ludzkim życiem kierują postawy utrwalane przez szeroko rozumiane media. Oddziałują one na nasze myśli, wolę, uczucia, wyobraźnię. Budzą entuzjazm lub wyzwalają gniew, porywają do działania lub skłaniają do bierności. Komputery, automaty, roboty, a w szczególności globalna przestrzeń komunikacji społecznej jaką jest Internet opanowują nasz świat, zniewalają umysły, kierują naszymi poczynaniami. Obecnie największą dominację przypisuje się Internetowi. Dlatego należy zwrócić uwagę, iż jest to jeden z najsilniejszych czynników kształtujących postawy, poglądy czy system wartości. W wyniku częstych z nim kontaktów odbiorca wzbogaca swój język, rozszerza zasób pojęć, jakimi operuje, na co dzień, rozwija swoją wyobraźnię odtwórczą.

Dzięki specjalnym portalom i programom edukacyjnym, dziecko zdobywa wiedzę, którą to wiedzą niejednokrotnie zaskakuje swych rodziców czy nauczycieli. Treść programów komputerowych wpływa na sposób wartościowania zjawisk, postawy, zainteresowania, wzorce osobowe. Nowe możliwości przekazywania programu telewizyjnego online, serwery VOD (ang. Video On Demand) oraz wiele innych udogodnień jakie daje współczesna, globalna sieć komputerowa powodują, że dziecko może poznać świat przyrody, zjawiska atmosferyczne, ludzi innych kultur, oglądać krajobrazy – poznać świat, który rzadko jest dostępny bezpośredniemu poznaniu. W sieci znajdują się programy dla dzieci, dzięki którym młody widz poznaje tańce, piosenki, zabawy ruchowe. Przez bajki, dobranocki, seriale dla dzieci, nowe technologie wprowadzają dziecko w świat kultury, dostarczają wielu pozytywnych wrażeń i wzruszeń, dają wzorce poprawnych zachowań, kształtują osobowość i cechy charakteru, uczą właściwych postaw społeczno – moralnych [9].

Obserwując możliwości zastosowania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych należy podkreślić, że w kontekście edukacji komputer, robot lub inne urządzenie podłączone do Internetu dla dziecka jest przede wszystkim doskonałą zabawką, która chwali, reaguje na błędy, podpowiada, zachęca do ponownych prób [10]. Stanowi nieocenione źródło informacji oraz płaszczyznę wymiany poglądów i doświadczeń. Taka maszyna jest "cierpliwa", mimo potknięć nie śmieje się, pozwala wzmocnić samoocenę dziecka.

Działania usprawniające to kolejny zakres zastosowań komputera. Już sama obsługa systemu, wymagająca posługiwania się klawiaturą lub myszą, usprawnia rękę, ćwiczy koordynację wzrokowo – ruchową, rozwija umiejętność koncentracji uwagi, spostrzegawczość, a także inne funkcje percepcyjne. Poczucie ważności, jakie daje dziecku praca przy komputerze wzmacnia pewność siebie [11].

Bronisław Siemieniecki i Joanna Buczyńska wyróżniają szereg korzyści płynących z zastosowania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Słusznie uważają, że ułatwiają one komunikację interpersonalną ze światem zewnętrznym i stanowią cenne źródło wiedzy, albowiem dostęp do informacji prezentowanych w sposób multimedialny sprzyja rozwojowi intelektualnemu. Ponadto funkcjonują jako narzędzie ułatwiające podnoszenie kwalifikacji i kompetencji [12].

Współczesne dziecko niemal od urodzenia styka się z cyfrowymi technologiami, wychowuje pod wpływem globalnej przestrzeni komunikacji społecznej. Tempo wdrażania elektronicznych środków widoczne jest również w wielu polskich rodzinach. Kontakt dzieci z mediami elektronicznymi rozpoczyna się bardzo wcześnie, już w pierwszym roku życia spoglądają w ekran komputera i oglądają bajki nagrane na płyty DVD[13].

Dzięki wykorzystaniu możliwości nowych przestrzeni komunikacyjnych niepełnosprawni zyskują szanse normalnego funkcjonowania w codzienności [14]. Jan Łaszczyk podkreśla w swoich publikacjach, iż praca z dziećmi niepełnosprawnymi, aby była skuteczna, wymaga prostych i ciekawych pomocy dydaktycznych. Możemy je utworzyć przy pomocy komputera, a ich jakość będzie trwalsza i bardziej atrakcyjna [15]. Dzięki zastosowaniu nowych technologii osiąga się dodatkowe korzyści w postaci likwidacji barier dla osób niepełnosprawnych. Tym samym rodziny, w których pojawiły się problemy natury zdrowotnej mają szanse asymilacji do życia w realiach społeczeństwa informacyjnego.

Rosnące znaczenie technik informacyjnych w życiu codziennym, sukces Internetu stwarza rosnące zapotrzebowanie na prawdziwie inteligentne maszyny – roboty [16]. One także znajdują swoje miejsce w rodzinie wnosząc nowe, pozytywne wartości. Japońskie i koreańskie firmy sprzedają androidy wyposażone w łamigłówki i gry projektowane przez pedagogów. Obecnie roboty zerwały z modą na stalowe pancerze, mogą być puchate i miłe w dotyku, stają się wrażliwe, zaczynają rozumieć nie tylko ludzką mowę, ale także mimikę i gesty, same symulują emocje, a przede wszystkim ukryte w nich komputery, są przyzwoitym przybliżeniem terminu "sztuczna inteligencja" [17].

Jednak zrozumienie wpływu nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych na człowieka i jego rodzinę wymaga uzupełnienia obrazu o pełne konsekwencje życia w cyfrowym świecie, dotyczącym zarówno aspektów pozytywnych, jak i negatywnych.

 

3. Ekspansja Internetu, a zagrożenia dla współczesnej rodziny

Procesy związane z nowymi możliwościami cyberprzestrzeni i świata wirtualnego oraz wynikające z tego aspekty funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego są determinowane przez pogłębiający się proces rewolucji informacyjno-naukowej. Nowe formy szybkiego dostępu do cyfrowych zasobów informacyjnych z jednej strony tworzą dynamicznie rozwijające się społeczeństwo, z drugiej jednak prowadzą do nieodwracalnych zmian w życiu człowieka, dotyczących zwłaszcza kwestii globalnej łączności (Internet) i pojawiającej się autonomii maszyn (ang. diginetmediów) [18].

W związku z chęcią zrozumienia istoty wpływu urządzeń nowych technologii, a w szczególności globalnej przestrzeni komunikacji społecznej na ludzi – na młode pokolenie wkraczające w dorosłe życie, należy rozpatrzyć fakt istnienia wielu negatywnych zjawisk i zagrożeń związanych z postępem technicznym [19]. Wpływ ten jest szczególnie widoczny na przykładzie rodziny i określonych relacji społecznych w stosunku, do których pozostają jej członkowie. A zatem, w czym i jakich zagrożeń dla rodziny można upatrywać w odniesieniu do urządzeń nowych technologii – mediów w rodzaju Internetu czy robotów?

Dzieci cyfrowe wiedzą gdzie i jak poszukiwać informacji, pokolenie Y z łatwością odnajdzie wszystkie odpowiedzi na swoje pytania w sieci. Jednak sytuacja ta prowadzi do pogłębienia się luki pokoleniowej. Ojciec lub matka, a także inni członkowie rodziny przestają być autorytetami, do których dziecko zwraca się ze swoim kłopotem, ponieważ nie posiadają takiej wiedzy, która rozwiewa wszystkie wątpliwości. Jeżeli dodatkowo zapracowani rodzice, skupieni na życiu zawodowym nie mają czasu dla swoich pociech, wówczas młodzi ludzie szukać będą nie tylko samych informacji w sieci, ale także zrozumienia, oparcia w społeczności Internetowej.

Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne mają olbrzymie możliwości wychowawczego oddziaływania na dziecko. Dostarczają nie tylko rozrywki i zabawy, ale stają się też często podstawowym źródłem wiedzy o otaczającym świecie, a dla niektórych pierwszym i często jedynym w domu "nauczycielem" [20]. Jednocześnie pozytywnym aspektom towarzyszą zagrożenia związane z nieodpowiedzialnością rodziców. Ich zgoda na nieograniczone korzystanie z mediów, pozostawienie dziecka samego sobie skutkuje zatraceniem innych form rozrywki i dezorganizacją czasu wolnego na rzecz wielogodzinnego oglądania bajek i filmów. Prowadzi to do zubożenia funkcji psychomotorycznych. Dodatkowo "(...) powoduje niewłaściwą organizację życia w rodzinie, nieodpowiednią atmosferę, a także brak zainteresowania dzieckiem, w tym co robi oraz kontroli i opieki w czasie wolnym" [21].

Już nie trzeba czekać na odpowiednią porę, w której nadawana jest dobranocka. Wszystko dostępne jest online. Jak pisze J. Komorowska, oglądanie zbyt wielu bajek i filmów, a także przesyt programami komputerowymi wypiera inne zajęcia i wprowadza chaos do domu rodzinnego. Jeśli dziecko na wiele godzin wchodzi w rolę biernego konsumenta programów przygotowanych nie tylko dla młodocianych, ale i dla dorosłych, wtedy przeważają zwykle skutki ujemne [22]. W tym kontekście cyfrowe media mogą działać na rodzinę dezintegrująco, powodować zamykanie się członków rodziny w ich osobnych światach. Złe bowiem "ustawienie współżycia" z urządzeniami nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w domu staje się często przyczyną rozluźnienia więzi między członkami rodziny i wzajemnego wyobcowania się, oddalenia się od siebie, od wspólnych rodzinnych spraw, co w konsekwencji prowadzić może do rozłamu w rodzinie. Jednym z podstawowych zagrożeń jest niewłaściwe, niekontrolowane korzystanie z zasobów cyfrowych. Badania przeprowadzone przez Patti Valkenburg potwierdziły, że kontakt z pornografią internetową prowadzi do zmian postaw wobec płci i przedmiotowego traktowania seksu [23]. Zwłaszcza w przypadku dziewczynek sprawdza się zależność, że im częstszy kontakt z takimi treściami, tym większe oderwanie sfery seksualnej od relacji, bliskości i miłości. Wzrasta też negatywny stosunek do płciowości i własnego ciała. Z kolei częste oglądanie scen agresji może przyczynić się do odtwarzania tego typu zachowań w świecie realnym. Umieszczony na w sieci film, na którym nastolatek nacina sobie skórę, by odreagować szkolny stres, może wywołać chęć wypróbowania tego przez oglądających. W tym wypadku nasila się zjawisko "zarażania się" zachowaniami zaobserwowanymi online. Dotyczy to zwłaszcza samouszkodzeń jako sposobu radzenia sobie z negatywnymi emocjami i przemocy rówieśniczej [24]. Z kolei wszechobecna w sieci reklama sprawia, że dziecko chce ubierać się tylko w markowe rzeczy, używać markowych kosmetyków, jeść takie produkty. Uczy się konsumpcyjnego podejścia do życia.

Nadużywanie komputera i Internetu może być podłożem na gruncie, którego pojawiają się poważne zmiany w osobowości oraz funkcjonowaniu psychospołecznym użytkowników. Może to stanowić także przyczynę wielu patologii społecznych. Niebezpieczeństwo to dotyczy szczególnie dzieci i młodzieży, które znajdują się w okresie kształtowania osobowości, rozwijania swoich zainteresowań, kształtowania poglądów oraz postaw wobec świata i innych ludzi. Z założenia postawy i wzorce powinni oni czerpać z rodziny. Tymczasem jest ona spychana na dalszy plan, a należne jej miejsce zajmują nowe technologie. W tej sytuacji "(...) następuje brak oceny jakości uzyskanej informacji, która odpowiadając na pytanie zainteresowanej osoby, ogranicza najczęściej potrzebę jej sprawdzenia merytorycznego. Prowadzi to do powielania błędów na szeroką skalę" [25]. Młody człowiek zasypywany różnymi informacjami – często sprzecznymi – nie jest w stanie ich rejestrować, porządkować i wartościować. Dlatego proces zdobywania informacji powinien odbywać się przy pomocy i wsparciu ze strony rodziców.

Internet jako globalna przestrzeń komunikacji społecznej stał się narzędziem kształtującym postawy i zainteresowania. Wkroczył do codziennego życia i zajmuje w nim ważne miejsce. Dzieci silnie przeżywają obrazy oglądane na ekranie komputera, które niosą ze sobą ogromny ładunek emocjonalny – w sensie pozytywnym i negatywnym. Natłok barwnych wrażeń atakuje odbiorcę. Świat ukazany jest w sposób drastyczny, gdzie króluje nienawiść, złość, okrucieństwo i brak poszanowania jakichkolwiek wartości. Doprowadzić to może do całkowitego zobojętnienia na zło. Dziecko, które ciągle przeżywa świat na niby, może zatracić swą wrażliwość moralną i trudno będzie mu odróżnić dobro od zła. Angażując się, często przesadnie, w oglądane sceny, naśladuje nie zawsze pozytywnych bohaterów [26].

Kolejne zagrożenia wynikające z dominacji Internetu w życiu rodzinnym to wyparcie innych sposobów wykorzystania wolnego czasu, w tym również twórczych i aktywnych. Efektem tego jest coraz rzadsze czytanie książek. Skoro rodzice sami nie sięgają do literatury nie potrafią znaleźć argumentów i zachęt dla dzieci. To z kolei powoduje u wielu uczniów trudności w czytaniu przejawiające się w braku płynności oraz zrozumienia tekstu, a także trudności w pisaniu w dziedzinie ortografii. W końcu ma to istotne następstwa zdrowotne – w postaci dysleksji, dysgrafii itp., a także wad wzroku i postawy [27].

Komputer wraz z Internetem, ale także nowoczesny robot-przyjaciel, podobnie jak inne środki masowej komunikacji, dostarczając wielu wrażeń słuchowych i wzrokowych, obciążają system nerwowy dziecka. Ciągłe ich oddziaływanie zmusza do nieustannej aktywności intelektualnej, prowadzącej w konsekwencji do zmęczenia i apatii. Pojawiają się pierwsze problemy z koncentracją uwagi, rozdrażnienie, niepokój ruchowy. Ciągłe pozostawanie w bezruchu, siedzący tryb życia sprawiają, że dzieci są coraz mniej sprawne ruchowo, obserwuje się coraz więcej wad postawy, niestety nieodwracalnych. Urządzenia nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych, zajmując dziecku znaczną część czasu, mogą zaburzyć relacje międzyludzkie w rodzinie [28].

Słabną więzi rodzinne, bo nie ma czasu na inne formy jego spędzania. Komputer jest niejednokrotnie niańką i opiekunką dzieci. W Internecie pojawia się różnorodność informacji, z których wiele może mieć negatywny wpływ na odbiorcę, zwłaszcza młodego. Internet jest miejscem funkcjonującym bez cenzury, dlatego pojawiać się mogą liczne strony pornograficzne, brutalne lub drastyczne. Poprzez Internet można nawiązać wiele kontaktów interpersonalnych, tymczasem nie zawsze wiadomo kto jest autorem wypowiedzi i jakie mu towarzyszą intencje. Bowiem w Internecie każdy może mieć tyle tożsamości, ile tylko zdoła wykreować. Pod różnymi "nickami" mogą ukrywać się postacie niebezpieczne, które poprzez to medium mogą wedrzeć się do naszego życia. Często rodzicom zdaje się, że ich dziecko siedzi bezpieczne w pokoju, gdy tym czasem może być ono molestowane poprzez okno na świat, jakim jest komputer podłączony do sieci. Stąd też tak ważna jest kontrola rodziców dotycząca, zarówno ilościowego, jak i jakościowego surfowania dzieci po sieci.

Negatywne skutki przebywania człowieka w cyberprzestrzeni przejawiać się mogą
w postaci ucieczki od świata realnego do sztucznego, wirtualnego. Szczególnie niebezpieczne może być:

· złudne poczucie siły i przynależności, często patologizującej rywalizacji bez respektowania zasad etycznych, błędne kształtowanie świadomości i poszukiwanie wirtualnych wrogów;

· złudne poczucie wolności, bycia niezastąpionym, przymus bycia "online", potrzeba autoprezentacji i poczucia obecności (np. własna strona www) [29].

Te negatywne skutki mają wpływ na niepowodzenia szkolne, które prowadzić mogą do trudności wychowawczych, a te są źródłem patologii i przestępstw. Internet i komputer, umożliwiają eliminację niepożądanej obecności nauczyciela, który jest autorem trapiących uczniów przesądów, poczucia winy i przyczynia się do pogłębienia dyskryminacji stosowanej przez społeczeństwo wobec niektórych jego członków [30].

Nie sposób też pominąć milczeniem licznych przestępstw dokonywanych w Internecie wśród których wymienić można: włamania do systemów informatycznych i związane z nimi kradzieże informacji, mienia intelektualnego, pieniędzy, uszkadzanie programów, plików, pornografia i pedofilia, kontakty organizacji przestępczych, popularyzacja instrukcji do produkcji broni, narkotyków, oszustwa i wyłudzenia, zanik intymności itp.

Pamiętając o zniewoleniu intelektualnym, które wprowadzają urządzenia elektroniczne będące częścią globalnej przestrzeni komunikacji społecznej, należy zwrócić uwagę, iż obecna informatyka, czyli dziedzina związana z wykorzystaniem komputerów, będzie nadal ewoluowała w stronę nauk wykorzystujących sztuczną inteligencję, biotechnologię, miniaturyzację i coraz nowsze osiągnięcia techniki. Znajdzie się w niej coraz więcej cech telekomunikacji i robotyki[31].

Roboty jako integralny element nowych technologii komunikacyjnych niosą także ze sobą zagrożenia. A ponieważ są one na etapie wkraczania w życie człowieka, budzą największy niepokój pojawiający się obok nadziei z nimi związanymi. Jest to obszar nowy. Jednak fakt, że staje się on coraz bardziej intensywny, stawia pedagogów oraz rodziców przed nowymi wyzwaniami, na które muszą się już teraz przygotować. Współpracujący z człowiekiem robot uwzględniający jego indywidualne cechy ogranicza jego intymność. Zagłębianie się człowieka w wykreowany przez siebie cyberświat powoduje, że wyobraźnia i rzeczywistość splata się w jedno. Jest to przykład obrazujący, iż wpływy wychowawcze nie ograniczają się do przekazu słownego, czyli do tego, co jest powiedziane wprost. Są nimi jeszcze inne rodzaje oddziaływań, jak: podawanie wzorów, nadawanie znaczeń, trening i sytuacja prowokacyjna [32]. W tym przypadku podawanie wzorów, to przedstawienie dziecku różnych modeli postępowania, które wywołują w nim chęć naśladownictwa, czyli zbliżenia do modelu pod względem wyglądu, sposobu wyrażania się, przekonań i zachowania. Trening jest powtarzaniem czynności powodujących wyuczenie się ich i przyzwyczajenie do ich wykonywania, a prowokacja sytuacyjna polega na stwarzaniu sytuacji wymagającej od wychowanka samodzielnego rozwiązywania problemu i własnej aktywności – a robot jako maszyna będąca rozwinięciem komputera wyposażonego w odpowiednie oprogramowanie, połączona z Internetem jest więc stworzona do takiego działania. W przypadku ciągłego kontaktu z robotami obraz życia kreowany będzie w znacznej części światem wirtualnym zastępującym rzeczywistość, co wpłynie na modelowanie określonej osobowości, nie zawsze oczekiwanej społecznie [33].

Badania nad relacjami między dzieckiem, a robotem prowadzone w Stanach Zjednoczonych, dowodzą, że mali użytkownicy chętnie wchodzą w interakcję z maszyną, a pluszowe misie idą w odstawkę [34]. Maluchy mogą uzależniać się od urządzeń globalnej komunikacji tak samo, jak od telewizji i gier komputerowych. Psychologowie coraz częściej spotykają się z przypadkami uzależnienia od Internetu i związanych z tym patologii. Tego typu problemów jest coraz więcej, a ich skala i forma coraz częściej zasługuje na podejmowanie szerokich i konkretnych działań informujących o tych zagrożeniach. Wszelkiego rodzaju akcje mające na celu wzbudzenie świadomości, wywołują wśród rodziców szok i przerażanie, kiedy uświadomią oni sobie, w jakim świecie zagrożeń żyje młode pokolenie, i jak słabe są metody przeciwdziałania tym zagrożeniom.

Młodzież w Polsce dorasta i dojrzewa w przestrzeni medialnej. To zasadnicza różnica wobec sytuacji, która kształtowała wcześniejsze pokolenia. Kiedyś światem był dom, szkoła, podwórko, książki. Dziś jest przede wszystkim Internet i gadżety globalnej przestrzeni komunikacji społecznej, nowoczesne miniaturowe automaty i roboty, żywiołem są multimedia [35].

Dzieci wciągane w wirtualną sieć wkraczają w świat emocji, które nie kontrolowane przez rodzica lub pedagoga, mogą spowodować nieprawidłowy rozwój. Pojawiają się reakcje agresywne, dzieci wpadają w szał, niekontrolowane ataki złości i gniewu. Dodatkowo, u najmłodszych, może ucierpieć ich rozwój społeczny, jeżeli zaczną przedkładać zabawę z maszynami nad stresujące sytuacje interpersonalne. Wówczas nie rozwiną zdolności komunikacyjnych potrzebnych w relacjach międzyludzkich. Nauczą się życia wśród maszyn. W wyniku tego stracą zdolność porozumiewania się z ludźmi. Uczeni zauważają, że już obecnie mają miejsce sytuacje takiego wkraczania robotów w życie człowieka, które prowadzą do izolacji i braku kontaktu z ludźmi, ze względu na tendencję do zostawiania maszyn samych z podopiecznymi na długi czas [36]. Niektóre z robotów służących do opieki nad dziećmi są obecnie tak bezpieczne, że rodzice zostawiają z nimi swoje dzieci na długie godziny, a nawet dni. Dzieje się to kosztem zabawy – głównej formy dziecięcej aktywności. Tymczasem z badań [37] jasno wynika, że w trakcie zabawy dzieci intensywnie się uczą i skutecznie rozwijają swój umysł. Dlatego należy zadbać o przywrócenie dziecięcej zabawie należytego miejsca w wychowaniu, a nie wypełnianie luki nianią robotem, ponieważ sytuacja taka może prowadzić do ewentualnych zaniedbań w opiece nad dzieckiem, które będą trudne do udowodnienia, czy nawet wykrycia, zanim nie dojdzie do poważnych problemów psychicznych.

Dziecko zajęte zabawą z robotem, grą na komputerze lub przeglądaniem Internetu nie absorbuje uwagi rodziców, nie przeszkadza, nie domaga się wyjaśnień wielu sytuacji. Odnajduje je w urządzeniach nowych technologii komunikacji społecznej i chociaż nie umie ich ocenić, przyjmuje je jako oczywiste. Niekontrolowane treści docierające za pośrednictwem Internetu do dzieci stanowią, więc zagrożenie dla prawidłowego ich rozwoju i wychowania. Stąd też nie wszystkie treści z wychowawczego punktu widzenia są pożądane i dobre[38].

Ujemne skutki oddziaływania globalnej przestrzeni komunikacji społecznej na dzieci i młodzież są obecnie przedmiotem coraz częstszego zainteresowania wielu pedagogów i psychologów. Ich zdaniem sceny przemocy pokazywane w Internecie lub grach komputerowych sprzyjają formowaniu się agresywnego zachowania dzieci i podnoszą poziom agresji w ich zachowaniu wobec rówieśników i dorosłych, ponadto stymulują agresywne fantazje i prowadzą do przeświadczenia, że agresja jest powszechna i dozwolona społecznie [39].

W przypadku rozwoju dzieci rodzice dążąc do doskonałości swoich pociech zapewniają im szereg zajęć pozalekcyjnych po to, aby nauczyły się rywalizacji, osiągnęły sukces, posiadły wiedzę. Zapominają przy tym, że niezbędny dla prawidłowego rozwoju i spokojnego dojrzewania jest wolny czas w otoczeniu bliskich. Dzieci pozbawione odpoczynku i kontaktu z nadrzędnymi wartościami, których źródłem jest rodzina, takimi jak prawda, dobro, wolność, często pozostają osamotnione, zupełnie nieprzygotowane do przeżywania porażek. Podstawowe wartości zostają pod wpływem mediów odwrócone. Należy zauważyć, że dziś częściej komunikujemy się za pomocą Internetu (np.: Gadu-Gadu, Skype, IRC) niż siedząc przy stole, przy wspólnym posiłku. To obrazuje, uzmysławia, jak ogromny wpływ na rozwój rodziny mają przemiany cywilizacyjne [40].

W kontekście opisanych zagrożeń musimy pamiętać, czym jest rodzina, jaka jest jej hierarchia wartości, jak istotne znaczenie mają relacje między rodzicami i dzieckiem. Ważne jest, czy system wartości, normy czerpane są z komputera, Internetu, czy wspólnych rozmów. Zadania rodziny, w tym aspekcie, pozostają nadal niezmienne, mimo że funkcjonowanie rodziny zostało zdominowane przez postępującą informatyzację i technicyzację. Rodzina jako pierwsza musi podjąć wyzwania, jakie stwarza ta rzeczywistość.

 

4. Zapobieganie cyberzagrożeniom jako jedna z powinności dzisiejszej rodziny

Tematyka zapobiegania zagrożeniom powodowanym przez cyberprzestrzeń, a szczególnie krzywdzenia przy użyciu Internetu, interaktywnych i cyfrowych technologii, uzależnień od komputera, telefonu, gier komputerowych oraz wielu innych problemów świata wirtualnego nie jest w wystarczającym stopniu nagłośniona, a przecież media są obecne w większości domów, niestety wiele rodzin nie potrafi umiejętnie z nich korzystać.

Tymczasem coraz częściej zauważa się przejawy wielu negatywnych zjawisk, których przykładem może być uzależnienie od komputera i Internetu. Są one między innymi wynikiem narastającego dysonansu pomiędzy cywilizacją naukowo-techniczną a humanistyczną [41]. Wiele rodzin nie dostrzega zagrożeń będących konsekwencją zgody człowieka na funkcjonowanie w realiach rzeczywistości wypełnionej cyfrowymi mediami, czy sztuczną inteligencją. Ilość i jakość zalet przysłania prawdziwy obraz wprowadzenia nowych technologii informatycznych do otaczającej nas rzeczywistości.

Z tego teżpowodu, również na poziomie rodziny, niezbędna jest nowa edukacja "(...) dlatego by człowiek efektywnie i mądrze operował informacjami i funkcjonował w rzeczywistości nieustannych zmian, aby stał się informującym, komunikującym się, uczącym się obywatelem społeczeństwa informacyjnego, musi być właściwie przygotowany. Internet to labirynt, po którym trzeba umieć się poruszać, by dotrzeć do celu" [42].

Odpowiedzią na te potrzeby jest edukacja medialna będąca wychowaniem do odpowiedzialnego korzystania ze środków masowego przekazu. Staje się ona niezbędna w dzisiejszych czasach, ponieważ media coraz częściej ingerują w życie rodzinne. Ich rozwój w coraz większym stopniu wpływa na zachowania człowieka, przede wszystkim na kształtowanie postaw, wartości, sposób mówienia, myślenia i reagowania. "Codzienne, wielogodzinne przesiadywanie przed ekranem telewizji lub komputera prowadzi do dezorganizacji życia rodzinnego, ograniczenia czasu niezbędnego na inne obowiązki domowe, do rezygnacji z wielu wartościowych i niezbędnych w rozwoju dziecka form spędzania czasu wolnego" [43].

Edukacja medialna, to także dostarczenie dziecku innych, alternatywnych rozwiązań spędzania wolnego czasu, rozwijania zainteresowań, rozrywki. Nade wszystko zaś istnieje konieczność czuwania nad czasem, jaki dziecko przeznacza na odbiór przekazów multimedialnych oraz czuwania nad ich treścią. Jeżeli nauczymy dzieci mądrze korzystać z dóbr cywilizacyjnych, możemy być pewni, że ich wpływ na rozwój człowieka i kształtowanie jego osobowości będzie pozytywny [44].

Doniosła rola edukacji medialnej musi zostać uzupełniona przez inne instrumenty wsparcia. Odpowiedzialność spoczywa bowiem na całym środowisku wychowawczym, w którym rodzina wysuwa się na pierwszy plan. Ciągły kontakt rodziców i dziecka pozwala na natychmiastową reakcję prewencyjną czy też ochronną. Wychowanie dzieci wiąże się z ogromną odpowiedzialnością, której nie wolno przerzucać na media. Rodzice pewni bezpieczeństwa swojego dziecka nie zdają sobie sprawy, że dostaje ono do rąk przez nikogo nie kontrolowane medium. Tymczasem zdarza się, że internetowy kolega to członek sekty, lub grupy przestępczej. Łatwość nawiązywania nowych kontaktów, wymiana poglądów, bezpieczeństwo związane z anonimowością to substytuty rzeczywistości.

Środowisko medialne może zagrażać prawidłowej realizacji funkcji wychowawczej i opiekuńczej w rodzinie, jeśli jest ono nie kontrolowane. Internet może rozbijać plan dnia i dezintegrować rodzinę osłabiając jej więzi, a nawet wyręczając rodziców w wychowaniu i opiece nad dziećmi. Natomiast, jeśli rodzice regulują czas korzystania z programów komputerowych, Internetu i umiejętnie je wykorzystują dla wzbogacenia zainteresowań dziecka, jeśli mają czas na przygotowanie go do odbioru tych programów, na przedyskutowanie niektórych problemów nasuwających się w toku oglądania, grania lub po zabawie, jeżeli ponadto mają możliwość rekompensowania biernego trwania przed ekranem, przez organizowanie zajęć pobudzających fizyczną i kulturalną aktywność dziecka, to globalna przestrzeń komunikacji społecznej spełnia bardzo pożyteczną rolę.

Jednak skupienie rodziny przed ekranem nie prowadzi automatycznie do jej integracji. Na obszarze oddziaływania mediów cyfrowych dochodzi dziś do zderzenia wartości i antywartości, kultury i antykultury, cywilizacji życia i cywilizacji śmierci. Przekazy medialne, które docierają do człowieka są mieszaniną prawdy i fałszu, dobra i zła, piękna i brzydoty. Jan Paweł II w orędziu z okazji czterdziestej rocznicy Katolickiej Unii Prasy Włoskiej zwrócił uwagę na fakt, że "(...) media cechuje niebezpieczna tendencja do zastępowania instytucji wychowawczych. Media, które do niedawna uważano za czwartą władzę, sięgają dziś po prymat – stają się pierwszą władzą" [45]. Rodzice zabiegani, zapracowani nie mają czasu porozmawiać ze swoimi dziećmi, które w związku z tym czerpią wiedzę o życiu ze środków masowego przekazu, a te wielokrotnie zniekształcają rzeczywistość.

Wszyscy zdają się zapominać, że najważniejsza jest rodzina, która wychowuje kolejne pokolenia, kształtuje nowych ludzi. To nie urządzenia globalnej przestrzeni komunikacji społecznej powinny pomagać dziecku w stawaniu się dojrzałym, mądrym i odpowiedzialnym człowiekiem. To rola rodziny – ojca, matki i szkoły – nauczyciela i wychowawcy. Dlatego w pierwszej kolejności to właśnie rodzice i nauczyciele muszą się przede wszystkim nauczyć obiektywizmu i krytycznego podejścia do zasobów Internetu by przekazać dzieciom najważniejsze w życiu wartości i ideały.

Jan Paweł II w Familiaris Consortio trafnie podkreślił, iż "(...) przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę! Jest zatem rzeczą nieodzowną i naglącą, aby każdy człowiek dobrej woli zaangażował się w sprawę ratowania i popierania wartości i potrzeb rodziny" [46]. Papieska Rada do spraw Środków Społecznego Przekazu uważa, że środki masowego przekazu mogą mieć: "zarówno pozytywne jak i negatywne skutki w dziedzinie psychologicznego, moralnego i społecznego rozwoju osobowości struktury i funkcjonowania społeczeństw"[47]. Dlatego należy umiejętnie korzystać z Internetu. Rodzice powinni rozmawiać z dziećmi o tym, co oglądają i czytają. Powinni uczestniczyć w dyskusjach nad doborem programów i gier komputerowych, czasopism elektronicznych, portali społecznościowych etc. Kontrolować i ograniczać czas korzystania z Internetu. Przede wszystkim to rodzice powinni pokazać, w jaki sposób wartościowo można spędzić czas nie korzystając ze świata wirtualnego.

 

5. Podsumowanie

Ludzie w coraz to nowszy sposób wykorzystują możliwości, jakie dają im nowe technologie. W odniesieniu do globalnej przestrzeni komunikacji społecznej ani nadmierny entuzjazm, ani skrajny sceptycyzm nie mają uzasadnienia jako, że niemal w każdej sferze społeczeństwo informacyjne pozostaje pewną szansą, jak i zagrożeniem.

Wszechobecny Internet, komputery, automaty i roboty, biocybernetyka, inteligentne humanoidalne urządzenia, bioeksperymenty powodują, że wkraczamy w sferę, którą wielu uważa za pozostającą w wyłącznej kompetencji – w zależności od wyznawanego światopoglądu – natury lub Boga. Ten fakt musi budzić emocje. Nie mogą one jednak wypaczać treści wygłaszanych sądów. Stąd też tak istotne jest, by najpierw zrozumieć istotę nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych umożliwiających korzystanie z globalnej przestrzeni komunikacji społecznej, jaką jest Internet – zarówno korzyści jak i zagrożeń z nich płynących. Dopiero takie trzeźwe spojrzenie na problemy dotyczące miniaturyzacji elektroniki, nowoczesnej informatyki i robotyki pozwoli zająć racjonalne stanowisko w dyskusji i naukowo uzasadnić twierdzenie, że dane rozwiązanie jest dobre lub złe, gdyż nie leży w interesie ludzkości. Wiąże się to z "mądrością", która jest charakterystyczną właściwością człowieka i polega na trafnym rozróżnianiu dobra od zła oraz postrzeganiu zasad moralnych i wartości osobistych[48].

Nowe technologie informacyjno-komunikacyjne, a w szczególności Internet należy wprowadzać do rodzin i szkół w taki sposób, aby przygotować każdego członka społeczeństwa na kontakt z nimi. Korzyści powinny być maksymalizowane, a zagrożenia minimalizowane, lub nawet zredukowane do zera [49]. Zrozumienie szans i zagrożeń wynikających z wykorzystania nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych ma istotne znaczenie dla człowieka i jego naturalnego środowiska życia, jakim jest rodzina.

Pamiętać jednak musimy, że zasady wpajane dzieciom muszą obowiązywać także nas samych. Tylko dobry przykład i wartościowe wzorce są gwarancją optymalnego modelowania młodego charakteru. Selektywnego odbioru mediów w pierwszym rzędzie muszą się nauczyć dorośli. Świadomość wartości i zagrożeń umożliwia odnalezienie złotego środka w chaosie oferowanym przez zdobycze cywilizacji. Dlatego coraz wyraźniej zauważalna staje się potrzeba odpowiedniego przygotowania samych pedagogów w zakresie wykorzystywania w swojej pracy technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz wskazywanie możliwości i sposobów prowadzenia zajęć dydaktycznych z zastosowaniem narzędzi do tego przeznaczonych. Pamiętajmy, że wszystko z czego możemy korzystać zachowując odpowiedni umiar i dystans, służy naszemu rozwojowi.

 

Bibliografia

  • Aouil B., Komunikowanie się w Internecie – narzędzia, specyfika i właściwości, [w:] M. Wawrzak-Chodaczek (red.), Komunikacja społeczna w świecie wirtualnym, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2008.
  • Adamski F. (red.), Pluralizm w kulturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1988.
  • Aetatis Nova, Instrukcja duszpasterska o przekazie społecznym w dwudziestą rocznicę ogłoszenia Instrukcji Communio et progressio; Papieska Komisja ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu Communio et progressio, 187: AAS 63 (1971).
  • Ben-Ze'ev A., Miłość w Sieci. Internet i emocje, przeł. Zdziemborska A., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005.
  • Boden M. A., Creativity and Artificial Intelligence, The MIT Press, Cambridge 1990.
  • Braun-Gałkowska M., Wpływ telewizyjnych obrazów przemocy na psychikę dzieci, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1995 nr 6.
  • Castells M., Galaktyka internetu. Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań – Warszawa 2003.
  • Castells M., Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2007.
  • Cantor J., Valkenburg P., Peeters A., Fright reactions to Television: A Child Survey, Communication Research 27/2000.
  • Czarnecki K., Mądrość człowieka – czym jest?, [w:] Czarnecki K., Szlosek F. (red.), Badanie, dojrzewanie, rozwój (na drodze do doktoratu), Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 2002.
  • Dałek J., Święcicki K., Edukacja informatyczna w Polsce, [w:] Siemieniecki B. (red.), Perspektywa edukacji z komputerem, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń – Płock 1995.
  • Detka J., Pedagogika mediów, Materiały z Konferencji Naukowej, Kielce 2000.
  • Dobek-Ostrowska B., Podstawy komunikowania społecznego, Wyd. Astrum, Wrocław 2002.
  • Furmanek W., Piecuch A., Dydaktyka informatyki. Problemy teorii, [w]: Gaweł-Luty E., Kołota J. (red.) Edukacja wobec tożsamości społecznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2008.
  • Gogołek W., Paradoksy wirtualnego świata, Akademia Innowacji Cambridge PYTHON 2009.
  • Gogołek W., Technologie informacyjne mediów, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR F.H.U., Warszawa 2007.
  • Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E., Wspomaganie rozwoju umysłowego czterolatków i pięciolatków, Książka dla rodziców, terapeutów i nauczycieli przedszkola, WSiP, Warszawa 2004.
  • Izdebska J., Dziecko w świecie mediów elektronicznych, [w:] Strykowski W. (red.), Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2004.
  • Izdebska J., Media elektroniczne a proces wychowania w rodzinie. Wyzwania dla edukacji medialnej, [w:] Dyczewski L. (red.), Rodzina, dziecko, media, Wydawnictwo Gaudium, Lublin 2005.
  • Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1996.
  • Izdebska J., Uwarunkowania efektów oddziaływania wybranych czynników programów telewizyjnych na dzieci, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1991.
  • Jan Paweł II, Familiaris Consortio, Adhortacja Apostolska, Rzym, 22 listopada 1981.
  • Jaszczyszyn E. (red.), Wpływ telewizji na rozwój dziecka, "Wychowanie w Przedszkolu" 1993 nr 6.
  • Jochen P., Valkenburg P., Adolescents Exposure to Sexually Explicit Internet Material, Sexual Uncertainty and Attitudes Toward Uncommitted Sexual Exploration: Is There a Link?, Communication Research 35/2008.
  • Jochen P., Valkenburg P., Adolescents Exposure to a Sexualized Media Environment and Their Notions of Women as Sex Objects, Sex Roles 56/2007.
  • Jurczak M., Leksykon. Wyrazy trudne ważne i ciekawe, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.
  • Kaduson H., Schaefer Ch., Zabawa w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2002.
  • Kirwil L., Wpływ telewizji na dzieci i młodzież, "Problemy Opiekuńczo -Wychowawcze" 1995 nr 6.
  • Kirwil L., Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo – część 2. Częściowy raport z badań EU Kids Online II przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9-16 lat i ich rodziców, SWPS – EU Kids Online – PL, Warszawa 2011.
  • Koczy S., Człowiek wobec robotów przyszłości, [w:] A. Bogaj (red.), Kierunki i uwarunkowania oświaty w związku z reformą, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2010, s. 405.
  • Koczy S., Nauczanie Jana Pawła II w świetle nowych technologii informacyjnych, [w:] M. Kopsztejn, J. Kubik, D. Szeligiewicz-Urban, Wybrane zagadnienia nauczania papieskiego bł. Jana Pawła II inspiracją dla śląskich rozważań, Wodzisław Śląski 2011, s. 187.
  • Koczy S., Roboty w buducnosti – vyzvy pre pedagogiku, [w:] E. Klcovanska, M Mraz (red.), Hodnoty, vztahy a virtualny svet – ohrozenia a vyzvy, Trnavska univerzita, Trnava 2009, s. 207.
  • Koczy S., Rola nowych technologii informacyjnych w aspekcie patologii społecznych, [w:] S. Bębas (red.), Oblicza patologii społecznych, Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu, Radom 2011, s. 157.
  • Koczy S., Technologia informacyjna w edukacji, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" 2004 nr 8.
  • Koczy S., Wykorzystanie nowoczesnej techniki w kompensacji niepełnosprawności, [w:] J. Ptak (red.), Osoby niepełnosprawne. Szanse i zagrożenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2011, s. 151.
  • Koczy S., Zagrożenia edukacyjno-społeczne człowieka w kontekście rozwoju robotów, [w:] Mende W. (oprac.), Media a przemoc. Poradnik, Wydawnictwo Św. Krzyża, Strzelce Opolskie 2009.
  • Komorowska J., Telewizja – pomoc czy utrudnienie dla rodziny, Warszawa 1964.
  • Krzysztofek K., Społeczenstwo informacyjne a rozwój człowieka, [w:] Cellary W., Raport o rozwój społecznym 2002, Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego, Raport UNDP, Warszawa 2002.
  • Kwieciński Z., Wizja przyszłości a zmiany w edukacji, [w:] Strykowski W. (red.), Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1998.
  • Łaszczyk J. (red.), Komputer w kształceniu specjalnym, WSiP, Warszawa 1998, s. 14.
  • Łaszczyk J., Rola komputera w rewalidacji dzieci specjalnej troski, "Szkoła Specjalna" 2001 nr 1.
  • Łukasz S., Magia gier wirtualnych, MIKOM, Warszawa 1998.
  • Miecugow D., Czy mass media muszą ogłupiać?, "Wychowawca" 1995 nr 4.
  • Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987.
  • Pachociński R., Oświata XXI wieku. Kierunki przeobraż, IBE, Warszawa 1999.
  • Sharkey N., The Ethical Frontiers of Robotics, "Science", Vol. 322. no. 590919, 19.12.2008.
  • Siemieniecki B., Buczyńska J., Komputer w rewalidacji, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2001.
  • Siemieniecki B., Lewowicki T. (red.), Media w edukacji – szanse i zagrożenia, Wydawnictwo A. Marszałek, 2008.
  • Siemieniecki B., Skutki powszechnego zastosowania metod informatycznych w edukacji, [w:] Siemieniecki B. (red.), Perspektywa edukacji z komputerem, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 1995.
  • Smirnowa H., Kompetencje emocjonalne dzieci, "Edukacja i Dialog" 2000 nr 8.
  • Stucki E., Dziecko przedszkolne a telewizja, "Wychowanie w Przedszkolu" 1995 nr 6.
  • Świerżewska I., Co na dzeci czyha w sieci, Tygodnik "Idziemy" 9 stycznia 2011.
  • Tadeusiewicz R., Historia rewolucyjnego odkrycia i wielu wynalazków, czyli elektryzowanie kultury, "Miesięcznik Społeczno-Kulturalny" 2005 nr 12 (14).
  • Tadeusiewicz R., Społeczność Internetu, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2002.
  • Valkenburg P., The Dutch Rating System for Audiovisual Productions, The Netherlands Institute for the Classification of Audiovisual Media, 2010.
  • Valkenburg P., Vierkante ogen: opgroeien met TV en PC, Amsterdam 1997.

 


[1] B. Aouil, Komunikowanie się w Internecie – narzędzia, specyfika i właściwości, [w:] M. Wawrzak-Chodaczek (red.), Komunikacja społeczna w świecie wirtualnym, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2008, s. 13-15.

[2] B. Dobek-Ostrowska, Podstawy komunikowania społecznego, Wyd. Astrum, Wrocław 2002, s. 22.

[3] A. Ben-Ze'ev, Miłość w Sieci. Internet i emocje, przeł. A. Zdziemborska, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005, s. 32.

[4] R. Tadeusiewicz, Społeczność Internetu, Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa 2002, s. 170.

[5] L. Kirwil, Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo – część 2. Częściowy raport z badań EU Kids Online II przeprowadzonych wśród dzieci w wieku 9-16 lat i ich rodziców, SWPS – EU Kids Online – PL, Warszawa 2011, s. 47.

[6] Zob. M. Jurczak, Leksykon. Wyrazy trudne ważne i ciekawe, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.

[7] Zob. K. Krzysztofek, Społeczeństwo informacyjne a rozwój człowieka, [w:] W. Cellary, Raport o rozwój społecznym 2002, Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego, Raport UNDP, Warszawa 2002.

[8] R. Pachociński, Oświata XXI wieku. Kierunki przeobrażeń, IBE, Warszawa 1999, s. 62.

[9] F. Adamski (red.), Pluralizm w kulturze polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1988, s. 121-131.

[10] S. Koczy, Technologia informacyjna w edukacji, "Bytomskie Zeszyty Pedagogiczne" 2004 nr 8, s. 67.

[11] H. Kaduson, Ch. Schaefer, Zabawa w psychoterapii, GWP, Gdańsk 2002, s. 46.

[12] Zob. B. Siemieniecki, J. Buczyńska, Komputer w rewalidacji, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2001.

[13] J. Izdebska, Dziecko w świecie mediów elektronicznych, [w:] W. Strykowski (red.), Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2004, s. 380.

[14] J. Łaszczyk, Rola komputera w rewalidacji dzieci specjalnej troski, "Szkoła Specjalna" 2001 nr 1, s. 15.

[15] J. Łaszczyk (red.), Komputer w kształceniu specjalnym, WSiP, Warszawa 1998, s. 14.

[16] R. Tadeusiewicz, Historia rewolucyjnego odkrycia i wielu wynalazków, czyli elektryzowanie kultury, "Miesięcznik Społeczno-Kulturalny" 2005 nr 12 (14), s. 42.

[17] M. A. Boden, Creativity and Artificial Intelligence, The MIT Press, Cambridge 1990, s. 347-356.

[18] W. Gogołek, Technologie informacyjne mediów, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR F.H.U., Warszawa 2007, s. 44.

[19] Zob. Z. Kwieciński, Wizja przyszłości a zmiany w edukacji, [w:] W. Strykowski (red.), Wydawnictwo eMPi2, Poznań 1998.

[20] J. Izdebska, Rodzina, dziecko, telewizja, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1996,s. 23.

[21] J. Izdebska, Uwarunkowania efektów oddziaływania wybranych czynników programów telewizyjnych na dzieci, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 1991, s. 37.

[22] Zob. J. Komorowska, Telewizja – pomoc czy utrudnienie dla rodziny, Warszawa 1964.

[23] Zob. P. Jochen, P. Valkenburg, Adolescents Exposure to Sexually Explicit Internet Material, Sexual Uncertainty, and Attitudes Toward Uncommitted Sexual Exploration: Is There a Link?, Communication Research 35/2008 s. 581; P. Jochen, P. Valkenburg, Adolescents Exposure to a Sexualized Media Environment and Their Notions of Women as Sex Objects, Sex Roles 56/2007, s.390; P. Valkenburg, The Dutch Rating System for Audiovisual Productions, The Netherlands Institute for the Classification of Audiovisual Media, 2010; P. Valkenburg, Vierkante ogen: opgroeien met TV en PC, Amsterdam 1997; P. Valkenburg, J. Cantor, A. Peeters, Fright reactions to Television: A Child Survey, Communication Research 27/2000, s. 82-99.

[24] I. Świerżewska, Co na dzeci czyha w sieci, Tygodnik "Idziemy" 9 stycznia 2011.

[25] W. Gogołek, Paradoksy wirtualnego świata, Akademia Innowacji Cambridge PYTHON 2009, s. 11.

[26] Zob. E. Jaszczyszyn (red.), Wpływ telewizji na rozwój dziecka, "Wychowanie w Przedszkolu" 1993 nr 6.

[27] D. Miecugow, Czy mass media muszą ogłupiać?, "Wychowawca" 1995 nr 4, s. 32

[28] S. Koczy, Wykorzystanie nowoczesnej techniki w kompensacji niepełnosprawności, [w:] J. Ptak (red.), Osoby niepełnosprawne. Szanse i zagrożenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2011, s. 151.

[29] S. Koczy, Rola nowych technologii informacyjnych w aspekcie patologii społecznych, [w:] S. Bębas (red.), Oblicza patologii społecznych, Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu, Radom 2011, s. 157.

[30] S. Łukasz, Magia gier wirtualnych, MIKOM, Warszawa 1998.

[31]J. Dałek, K. Święcicki, Edukacja informatyczna w Polsce, [w:] B. Siemieniecki (red.), Perspektywa edukacji z komputerem, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń – Płock 1995.

[32] M. Braun-Gałkowska, Wpływ telewizyjnych obrazów przemocy na psychikę dzieci, "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 1995 nr 6.

[33] B. Siemieniecki, Skutki powszechnego zastosowania metod informatycznych w edukacji, [w:] B. Siemieniecki (red.), Perspektywa edukacji z komputerem, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 1995, s. 48.

[34] S. Koczy, Człowiek wobec robotów przyszłości, [w:] A. Bogaj (red.), Kierunki i uwarunkowania oświaty w związku z reformą, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2010, s. 405.

[35] S. Koczy, Roboty w buducnosti – vyzvy pre pedagogiku, [w:] E. Klcovanska, M Mraz (red.), Hodnoty, vztahy a virtualny svet – ohrozenia a vyzvy, Trnavska univerzita, Trnava 2009, s. 207.

[36] N. Sharkey, The Ethical Frontiers of Robotics, "Science", Vol. 322. no. 590919, 19.12.2008, s. 1801.

[37] Zob. E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, Wspomaganie rozwoju umysłowego czterolatków i pięciolatków, Książka dla rodziców, terapeutów i nauczycieli przedszkola, WSiP, Warszawa 2004; W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987.

[38] Tamże.

[39] L. Kirwil, Wpływ telewizji na dzieci i młodzież, "Problemy Opiekuńczo -Wychowawcze" 1995 nr 6.

[40] S. Koczy, Zagrożenia edukacyjno-społeczne człowieka w kontekście rozwoju robotów, [w:] W. Mende (oprac.), Media a przemoc. Poradnik, Wydawnictwo Św. Krzyża, Strzelce Opolskie 2009, s. 49.

[41] M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2007, s. 21.

[42] W. Furmanek, A. Piecuch, Dydaktyka informatyki. Problemy teorii, [w:] E. Gaweł-Luty, J. Kołota (red.) Edukacja wobec tożsamości społecznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2008, s. 257.

[43] J. Izdebska, Media elektroniczne a proces wychowania w rodzinie. Wyzwania dla edukacji medialnej, [w:] L. Dyczewski (red.), Rodzina, dziecko, media, Wydawnictwo Gaudium, Lublin 2005, s. 141.

[44] Zob. E. Stucki, Dziecko przedszkolne a telewizja, "Wychowanie w Przedszkolu" 1995 nr 6.

[45] S. Koczy, Nauczanie Jana Pawła II w świetle nowych technologii informacyjnych, [w:] M. Kopsztejn, J. Kubik, D. Szeligiewicz-Urban, Wybrane zagadnienia nauczania papieskiego bł. Jana Pawła II inspiracją dla śląskich rozważań, Wodzisław Śląski 2011, s. 187.

[46] Jan Paweł II, Familiaris Consortio, Adhortacja Apostolska, Rzym, 22 listopada 1981.

[47] Aetatis Nova, Instrukcja duszpasterska o przekazie społecznym w dwudziestą rocznicę ogłoszenia Instrukcji Communio et progressio; Papieska Komisja ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu Communio et progressio, 187: AAS 63 (1971), s. 655-656.

[48] K. Czarnecki, Mądrość człowieka – czym jest?, [w:] K. Czarnecki, F. Szlosek (red.), Badanie, dojrzewanie, rozwój (na drodze do doktoratu), Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 2002, s. 9-10.

[49] Zob. M. Castells, Galaktyka internetu. Refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań – Warszawa 2003.

Opublikowano 20 marca 2020
Wróć