Zrelaksowany nauczyciel?!?!

Zrelaksowany nauczyciel?!?!

Pogotowie kryzysowe «  
Pomoc psychologiczna «  
Efektywne strategie «  
Artykuły «  
Literatura «  

Zawód nauczyciela jest przedmiotem wielu dyskusji, analiz i kontrowersji, ale czy naprawdę wiemy, w jak wielkim stopniu praca nauczyciela obciążona jest stresem? Stresem stale obecnym, wykazującym dużą intensywność?

Analizując źródła wyczerpania nauczyciela wskutek długotrwałych obciążeń psychicznych [1] można wykazać, że w ciągu 1 godziny lekcyjnej nauczyciel aż do 200 razy musi podejmować decyzje i równocześnie średnio 15 razy dokonywać interwencji w sytuacjach konfliktowych. Przeliczając te wartości na 5 godzin lekcyjnych otrzymujemy imponujący rezultat 75 interwencji i 1000 decyzji! A jeśli dodamy do tego sytuacje trudne, wszechobecne podczas dyżurów na przerwach...

Zawód nauczyciela jest zatem jednym z najbardziej obciążonych negatywnymi skutkami stale obecnego stresu, a tym samym najsilniej naraża jego przedstawicieli na pojawienie się u nich syndromu wypalenia zawodowego Dotyczy to zarówno młodych nauczycieli, dopiero wchodzących na ścieżkę zawodową, jak i tych starszych, mających za sobą wiele lat zmagań ze zmieniającymi się programami, różnymi koncepcjami reform i wciąż rosnącymi wymaganiami. W dodatku w naszym kraju wszystko to ma miejsce na tle transformacji ustrojowej, powodującej nieustanną konieczność dostosowywania się wszystkich do permanentnej zmiany, co stawia przed całym społeczeństwem wciąż nowe, wielokrotnie niezwykle trudne wyzwania.

Jednakże analizując badania dotyczące stresu nauczycieli, a pochodzące z innych krajów świata (Wielka Brytania, USA, Niemcy), możemy nieraz ze zdziwieniem stwierdzić, że wiele spośród czynników opisywanych w nich jako silnie stresogenne, wykazuje bliskie podobieństwo do tych, opisywanych przez polskich nauczycieli. Przeglądając doniesienia z Wielkiej Brytanii, warto zacytować w tym miejscu słowa Cary Coopera, profesora psychologii organizacyjnej i zdrowia Uniwersytetu w Manchesterze, w taki sposób charakteryzujące specyfikę pracy nauczyciela: "nauczanie to polityczny football, zmienia się cały czas... Jest kombinacją nieustannej zmiany – wraz z częstymi nowymi wymaganiami ze strony rządu, połączonej z długimi, niesprzyjającymi życiu osobistemu godzinami pracy i marnymi zarobkami, tworzy doskonały przepis na ciągły stres." [2] Profesor Cooper twierdzi również, zgadzając się z liderami zawodu nauczycielskiego, iż ciężar prac związany z wykonywaniem tego zawodu, wciąż wzrasta. Co zatem jest wymieniane jako kluczowe powody stresu nauczyciela w Wielkiej Brytanii? Oto one:

  • długie godziny pracy
  • nadmierne obciążenie pracą
  • presja inspekcji szkolnych
  • organizowanie zastępstw za nieobecnych nauczycieli
  • słabe zarządzanie
  • destrukcyjne, zakłócające zachowania uczniów
  • niepotrzebna biurokracja
  • niskie poczucie wartości
  • krytycyzm polityków i mediów [3]

Brzmi całkiem znajomo...

Z kolei wybrane, na bazie badań prowadzonych przez profesora Martina Habermana [4] z Uniwersytetu w Winsconsin-Milwaukee, USA (zasłużonego na polu przygotowywania kadr nauczycielskich dla amerykańskiej edukacji), 2 czynniki najczęściej wskazywane przez nauczycieli jako silnie stresogenne, to:

  • zarządzanie klasą i dyscyplinowanie uczniów
  • brak wsparcia dla nauczycieli ze strony czynników administrujących szkołą

Przyjrzyjmy się teraz temu interesującemu nas zagadnieniu z perspektywy naszych zachodnich sąsiadów.

Wg. badań B. Rudowa [5] główne obciążenia odczuwane przez nauczycieli w Niemczech stanowią:

  • niezadowolenie ze zwierzchników, określone konflikty z dyrektorem szkoły
  • ograniczenie swobody decyzji i działania
  • okresowe przeciążenia z powodu nawarstwiania się obowiązków w zależności od pory roku szkolnego
  • wewnętrzna niezgoda na wymagania w zakresie obowiązków pozalekcyjnych
  • niedostateczny lub całkowity brak wsparcia społecznego
  • wyniszczający i pełen zakłóceń klimat pracy w szkole
  • niewystarczające poczucie uznania dla własnej pracy
  • zagrożenie poczucia własnej wartości w wyniku zachowań uczniowskich

Autor przywołuje wyniki badań ujawniające, że nauczyciele jako grupa zawodowa zajmują drugie miejsce pod względem ryzyka chorób sercowych i układu krążenia.

Wszystkie powyżej przytoczone doniesienia wykazują wyraźne podobieństwo do skarg polskich nauczycieli. W tym miejscu podzielimy się tym, co najczęściej (w odniesieniu do czynników stresotwórczych) sygnalizują rady pedagogiczne, przy okazji naszych działań edukacyjnych prowadzonych na terenie szkół Województwa Śląskiego. Wymienimy tu kilka spośród tych najbardziej dolegliwych:

  • coraz mniej zdyscyplinowani, "gorzej wychowani" przez rodziców uczniowie
  • nadmiernie roszczeniowi lub niezainteresowani zachowaniem swoich dzieci rodzice
  • rosnąca biurokracja
  • niestabilna polityka oświatowa
  • tendencja do rywalizacji, często spotykana w zespołach, związana z sytuacją awansu zawodowego
  • wciąż zbyt niskie zarobki, nie stwarzające bezpieczeństwa socjalnego
  • narastające wymagania związane z rozwojem technologii informacyjnej
  • konieczność indywidualnego zmagania się z trudnościami wychowawczymi (częsty brak wsparcia ze strony zespołu)
  • osaczenie medialne (polowanie na sensacje z obszaru środowiska szkolnego)

Należy wspomnieć, iż nasze doświadczenia oparte na bezpośrednich kontaktach znajdują również odzwierciedlenie w wynikach badań przeprowadzonych przez Helenę Sęk [6] .

Być może zapoznając się z tym tekstem czytelnik zada sobie pytanie- "po co pisać o tym, o czym właściwie każdy nauczyciel wie i co z tego wynika? Że po raz kolejny powstanie opis faktów, na które przecież i tak nie mamy wpływu?"

Otóż, niezupełnie tak jest. Zmaganie się ze stresem i obciążeniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu może, ale nie musi prowadzić do wypalenia zawodowego. Wypalenie bowiem "jest nie tyle bezpośrednim skutkiem przewlekłego stresu zawodowego, ale stresu nie zmodyfikowanego własną aktywnością zaradczą" [7].

Jak zatem można zaradzić negatywnym skutkom stresu tak, aby praca zawodowa nauczyciela mogła być na dłużej źródłem satysfakcji?

Jest na to wiele sposobów. Poniżej podajemy garść wskazówek dotyczących zarządzania stresem, zaczerpniętych z artykułu publikowanego przez największą brytyjską, niezależną placówkę, zajmującą się wsparciem nauczycieli – The Teacher Support Network[8]:

  • rozpoznaj w sobie stres; nie czekaj do chwili, gdy znajdziesz się w kryzysie
  • rozpoznaj, co cię stresuje: zmień to, co możesz zmienić i pracuj realistycznie z tym, czego zmienić nie możesz
  • zidentyfikuj osiągalne cele, a potem metodą małych kroków zbliżaj się do ich realizacji
  • nauczyciele mają tendencję do mówienia "tak"; nie mów "tak" jeśli to, co w rzeczywistości masz na myśli brzmi "nie"
  • nauczanie żąda od ciebie bardzo dużo, za każdym razem – teraz i potem- stawiaj siebie na pierwszym miejscu
  • kofeina, alkohol i przepisywane przez siebie samego leki nie zawsze pomagają; bądź tego świadom i utrzymuj nad tym kontrolę
  • zdrowe otoczenie jest bardzo ważne – w swojej szkole aktywnie wpływaj na jego kształt
  • szanuj swój czas; relaks i rozrywka to nie są tylko przyjemności – to są kluczowe składniki zdrowego stylu życia
  • utrzymuj dystans; pamiętaj o swoich dokonaniach i pozytywnym wpływie, jaki wywierasz na szkołę, w której pracujesz

Inną propozycję, mocno zanurzoną w osobistym doświadczeniu, podaje Monica Galt [9] – wieloletni nauczyciel i dyrektor Szkoły Podstawowej Kings Road w Old Trafford w okolicach Manchesteru. Jest ona przekonana, że pomaganie zespołowi nauczycieli w dobrym zarządzaniu stresem jest jedną z możliwości, dzięki której jej samej łatwiej jest radzić sobie z obciążeniami emocjonalnymi.

A oto kilka sposobów, które stanowią dla niej rodzaj antidotum na nieprzewidywalne, często stresogenne sytuacje:

  • wstaję wcześniej, tak, aby rozpocząć dzień odrobiną relaksu; rozkoszuję się kąpielą w bąbelkach, podczas której mogę zebrać myśli i zrobić plan na nadchodzący dzień
  • buduję dobre relacje ze swoim zespołem; dzielę się problemami – to często prowadzi do łatwiejszych rozwiązań
  • regularnie prowadzę rozmowy ze swoimi współpracownikami
  • deleguję odpowiedzialność w kierunku zaangażowanych i doświadczonych członków zespołu kierowniczego
  • śmieję się, śmieję i jeszcze raz śmieję, wraz ze swoim zespołem, dziećmi i rodzicami
  • regularnie spotykam się przy dobrych posiłkach ze swoimi przyjaciółmi
  • oddaję się przyjemności malowania akwarelami i słuchania koncertów Rachmaninowa
  • zajmuję się ogrodem, co kocham
  • jeżdżę konno i "wygłupiam się"

Być może powyższy przykład zainspiruje czytelnika do poszukiwania własnych sposobów, opartych o indywidualne preferencje, a być może pozwoli odnaleźć w nim coś znajomego...

Spośród zaprezentowanych powyżej wskazówek pierwsze z nich (podane przez Teacher Support Line) są pewnymi ogólnymi strategiami lepszego radzenia sobie z sytuacją nadmiernego stresu. Z kolei wskazówki Monic Galt są specyficznie indywidualne. Wiemy jednak, iż zgłębianie ogólnych wskazań, a także kopiowanie cudzych doświadczeń, często okazuje się niewystarczające.

Warto wtedy poszukać możliwości zatroszczenia się o siebie we współpracy z profesjonalistami.

* * *

W Wielkiej Brytanii, doceniając wagę problemu obciążenia psychicznego nauczyciela, utworzono kilka stron internetowych, ukierunkowanych na udzielanie wsparcia. Przykłady opisujemy poniżej.

  • Teacher Support Network (www.teachersupport.info) – oferuje praktyczne i emocjoonalne wsparcie w celu poprawy samopoczucia i efektywności nauczycieli
  • Cutting Burdens on Teachers (www.dfes.gov.uk/cuttingburdens) – oferuje przewodnik radzenia sobie z biurokracją i przykłady dobrej praktyki
  • Teacherstress (www.teacherstress.co.uk/index.shtml) – prezentuje materiały zwiększające świadomość zagrożeń stresem w procesie nauczania; zawiera opisy symptomów stresu i depresji, porady jak pomóc sobie i współpracownikom, nakreśla strategie radzenia sobie ze stresem, prowadzi forum dyskusyjne

Wydaje się, że strony te stanowią użyteczne narzędzie w budowaniu systemu wsparcia dla nauczycieli. Odwołując się do brytyjskich doświadczeń otwieramy na stronie internetowej Metisu interaktywny dział Zrelaksowany nauczyciel?!?!.

Ideą przedsięwzięcia jest wymiana doświadczeń w zakresie radzenia sobie przez Państwa z różnorodnymi czynnikami stresotwórczymi, jak również i możliwość uzyskania wsparcia ze strony psychologów. W miarę możliwości, sukcesywnie będziemy umieszczać tutaj artykuły na temat umiejętności potrzebnych do skuteczniejszego radzenia sobie z negatywnymi konsekwencjami obciążeń psychicznych oraz informacje dotyczące fachowych pozycji książkowych z tego zakresu.

Konsultanci ROM-E Metis
Beata Łęcka
Krystyna Szczęsna-Witkowska


[1] Rudolf Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela, GWP, Gdańsk,2003

[2] Wendy Moore, Teachers and Stress: Preasures of Life at the Chalkface,
http//www.channel4.com/health/microsites/0-9/4health/stress/saw_ teachers.htm,
pobrano: 2008-07-28, 14:32. tłumaczenie: B. Łęcka, K. Szczęsna-Witkowska

[3] na podstawie: Wendy Moore, Teachers and Stress: Preasures of Life at the Chalkface,
http//www.channel4.com/health/microsites/0-9/4health/stress/saw_ teachers.htm,
pobrano: 2008-07-28, 14:32, tłumaczenie: B. Łęcka, K Szczęsna-Witkowska

[4] Martin Haberman, Teacher Burnout in Black and White,
http://www.ednews.org/articles/584/1/Teacher-Burnout-in-Black-and-White/html,
pobrano: 2008-07-28, 12:10, tłumaczenie: B. Łęcka, K. Szczęsna-Witkowska

[5] Rudolf Kretschmann, Stres w zawodzie nauczyciela, GWP, Gdańsk,2003

[6] Helena Sęk, Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Warszawa 2000

[7] Elżbieta Bijak, Syndrom wypalenia zawodowego u nauczycieli,
http//www.sp2siewierz.republika.pl/publikacje/wypalenie.htm,
pobrano: 2008-07-29, 13:05

[8] za Wendy Moore, Teachers and Stress: Preasures of Life at the Chalkface,
http//www.channel4.com/health/microsites/0-9/4health/stress/saw_ teachers.htm,
pobrano: 2008-07-28, 14:32. tłumaczenie: B. Łęcka, K. Szczęsna-Witkowska

[9] How I beat stress:four personal strategies,
www.channel4com/health/microsites/0-9/4health/stress/tfs_howi.htm,
pobrano 2008-07-28, 10:30; tłumaczenie: B. Łęcka, K. Szczęsna-Witkowska

Opublikowano 6 stycznia 2009
Zmieniono 8 maja 2020
Wróć